Strona Główna -> Wojciech Polak "NSZZ "Solidarnoś" na...
Wojciech Polak
NSZZ "Solidarność na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach 1980 - 1989.
Komitet Organizacyjny nowego związku na UMK powstał w Bazie Techniczno - Magazynowej 1 IX 1980 r. Na
zebraniu wybrano jego prezydium. Przewodniczącym został Andrzej Kryszak a jego zastępcą Leszek Gulewski. Około połowy
września Komitet zgłosił akces do MKZ. Rektor Ryszard Bohr podszedł do inicjatywy bardzo życzliwie.
Już na pierwszym spotkaniu - 12 IX 1980 r. przyznał związkowcom wygodny lokal w rektoracie. Ok. połowy września zebranie założycielskie
nowego związku odbyła się w Instytucie Fizyki. Jego inicjatorem był dr Jerzy Wieczorek, którego wybrano
na delegata do tworzonego Zakładowego Komitetu Założycielskiegonowego związku. Następnie odbyły się zebrania
w innych jednostkach organizacyjnych uczelni. W grudniu 1980 r. już ok. 2000 pracowników UMK w 21 oddziałach było członkami "Solidarności".
Na ogólnym zebraniu w auli UMK - 18 września utworzono oficjalnie Zakładowy Komitet Założycielski (ZKZ) i wybrano
jego Prezydium w składzie: prof. Juliusz Narębski (przewodniczący), dr Jerzy Wieczorek (wiceprzewodniczący),
Leszek Gulewski i dr Lucyna Tomaszewska. Zadecydowano też, że nie będzie to związek autonomiczny, lecz wchodzący
w skład "Solidarności". W Prezydium toruńskiego MKZ uczelnię reprezentował dr Jerzy Wieczorek1.
26 X 1980 r. Komitet Założycielski NSZZ "Solidarność" na UMK przyjął projekt działania.
Postulował on konieczność walki o przywrócenie autonomii wyższych uczelni oraz wprowadzenie demokratycznych mechanizmów
w zarządzaniu nią. Akcentowano też konieczność kontroli podziału funduszu płacowego oraz wprowadzenie
reprezentantów Związku do ciał kolegialnych uczelni. 28 X odbyło się w Gdańsku zebranie założycielskie
Ogólnopolskiej Komisji Pracowników Nauki przy NSZZ "Solidarność". Delegatami z UMK
byli: doc. Sławomir Kalembka i doc. Józef Stanisław Kwiatkowski2.
Na jesieni wybierano władze oddziałowe związku, zaś 2 XII 1980 r. odbyło się Walne Zebranie Delegatów NSZZ "Solidarność" na UMK.
Powołano na nim Komisję Uczelnianą (42 osoby: 21 delegatów oddziałów i 21 osób wybranych podczas zebrania)
z historykiem - prof. Tadeuszem Grudzińskim na czele. Kilka dni później Komisja wybrała Prezydium.
Podjęto też decyzję o wydawaniu miesięcznika uczelnianej "Solidarności". Wyszły cztery jego numery- ciekawe, obszerne i starannie wydane.
Po ustąpieniu prof. Tadeusza Grudzińskiego z funkcji przewodniczącego Komisji Uczelnianej na funkcję
tą został wybrany podczas II Walnego Zebrania Delegatów (27 V 1981 r.) prof. Jan Głuchowski z Wydziału Prawa i Administracji2.
Należy też dodać, że reprezentantami uczelnianej "Solidarności" w Zarządzie Regionu byli od lipca 1981 r. mgr Zbigniew Bobiński,
dr Błażej Wierzbowski i dr Andrzej Lewandowski.
Równocześnie swoją niezależną organizację zaczęli budować studenci. Na Uniwersytecie Mikołaja
Kopernika w Toruniu Tymczasowy Komitet Założycielski NZS powstał 15 września 1980 r. Na jego czele stanął student prawa - Zbigniew Nowek, związany z
opozycyjną działalnością w Gdańsku. Dzięki przychylności ówczesnego rektora - profesora Rydszarda Bohra komitet
ten uzyskał lokal, materiały i sprzęt (m. in. powielacz) umożliwiające skuteczne działanie. Toruńskie NZS było współtwórcą krajowych władz
Zrzeszenia - Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego, a później Krajowej Komisji Koordynacyjnej. 23 października 1980 r. w auli UMK
odbył się wiec założycielski NZS UMK. Wzięło w nim udział 2000 studentów i naukowców. Na wiecu przyjęto
m. in. Statut i Regulamin Wewnątrzorganizacyjny Zrzeszenia.
Jesienią 1980 r. i wiosną 1981 r. NZS UMK rozwinęło aktywną działalność.
Zrzeszenie spełniało rolę związku zawodowego studentów, interweniując w wielu sprawach dotyczących spraw bytowych i kształcenia. NZS walczyło m. in.
o reformę programów studiów, odnosząc na tym polu duże sukcesy. Prowadziło też działalność samokształceniową, organizowało spotkania
z głośnymi ówczesnymi opozycjonistami (m. in. prof. Edwardem Lipińskim, Mirosławem Chojeckim, Adamem Michnikiem).
NZS UMK wydawało również własne pismo pt. "Immunitet" i inne periodyki. Organizowało też obchody świąt narodowych, skazanych
przez komunistów na zapomnienie (Święto Odzyskania Niepodległości - 11 Listopada, rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja)
oraz rocznic wydarzeń historycznych (zbrodni katyńskiej, wypadków marcowych w 1968 r.).
[Współpraca "Solidarność", NZS, Struktury poziome.]
W marcu 1981 r., po słynnych wypadkach bydgoskich, 27 III 1981 r. w całej Polsce
odbył się czterogodzinny strajk ostrzegawczy (największy strajk na świecie). W Regionie Toruńskim wzięło w nim udział 235 zakładów pracy i
instytucji4. Strajkował także UMK w Toruniu. 25 III 1981 r. utworzony został Ogólnouczelniany Komitet Strajkowy UMK.
W skład jego prezydium weszli: profesor Tadeusz Grudziński (NSZZ "Solidarność"), Zbigniew Nowek (NZS), Piotr Kowalski (ZNP),
Krzysztof Lankauf (KU PZPR na UMK) i Wacław Jabłoński (SZSP)5. Komitet miał przeprowadzić czterogodzinny strajk ostrzegawczy
w dniu 27 III, a następnie przystąpić do strajku generalnego 31 III (do którego ostatecznie nie doszło).
Od marca do maja 1981 r. odbywały się na UMK pierwsze od kilkunastu lat wybory władz dziekańskich i rektorskich.
Wybierano na ogół kandydatów związanych z "Solidarnością". Rektorem wybrany został prof. Stanisław Dembiński,
(27 IV 1981 r., objęcie urzędu 1 IX 1981 r.), prorektorami: profesor Jan Kopcewicz, doc. Władysław Bojarski, doc. Sławomir Kalembka.
Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 r. jedynym toruńskim zakładem pracy w którym
podjęto 13 XII całodniową akcję protestacyjną w postaci strajku był Uniwerystet Mikołaja Kopernika. W rektoracie od wczesnego rana przebywała grupa działaczy
i członków "Solidarności" z dr Andrzejem Lewandowskim na czele. Ogłosili oni strajk. Z okna wywiesili flagę "Solidarności".
Z pomocą przybyłego do rektoratu redaktora pisma toruńskiej "Solidarności" - Wolnego Słowa Włodzimierza Tribusa oraz Andrzeja Zybertowicza
została napisana ulotka informująca o działaniach przeciwko związkowi i aresztowaniu działaczy, zaczynająca się od słów Do wszystkich Polaków.
Pojawił się w niej też apel o podjęcie działań protestacyjnych, przewidzianych w takich wypadkach statutem Związku. Ulotkę powielono na kserografie.
Wieczorem, wobec wiadomości o opanowaniu wszystkich toruńskich zakładów przez siły bezpieczeństwa, działacze "Solidarności" zadecydowali o rozejściu się do domów6.
Jedną z pierwszych toruńskich ulotek w stanie wojennym wydrukowali związani z NZS studenci w DS-5, w jednym z pokojów.
Ulotka była gotowa 12 XII 1981 r. o 6 rano i została rozrzucona po kościołach Torunia. Kilka dni później, na uratowanym powielaczu
studenci: Jolanta Jażewska (obecnie Wiśniewska), Grzegorz Górski, Mirosław Maciejewski i Józef Domian (nieco starszy działacz "Solidarności") także
podjęli druk ulotek. Odbili ich około 7 tysięcy i rozprowadzili po toruńskich zakładach pracy. Niestety podczas ich kolportażu
została rozpoznana Jolanta Jażewska, która szczęśliwie uniknęła aresztowania i przez rok czasu ukrywała się. Inna grupa studentów: Paweł
Rzoska, Mirosław Dembiński, Wiesław Janowski, Barbara Oleśków, Grzegorz Szulc pisali na maszynie i
rozpowszechniali ulotki i plakaty. Szersza działalność w tym czasie nie była możliwa, gdyż zajęcia na uczelni były zawieszone do 8 II 1982 r.
Dodajmy, że w okresie stanu wojennego internowanych zostało 15 studentów, 2 (Wiesław Janowski i Zbigniew Nowek) przez kilka miesięcy ukrywało się.
Obydwaj w tym czasie działali czynnie w podziemiu. Spośród pracowników UMK internowano 8 osób7.
Wkrótce spontaniczna działalność konspiracyjna, którą prowadzono na początku stanu wojennego została zastąpiona działalnością bardziej
zorganizowaną i budową struktur podziemnych. Pracownicy UMK odegrali kluczową rolę w tworzeniu regionalnych struktur regionalnej "Solidarności" w Toruniu.
Utworzone oficjalnie w lutym 1982 r. Tymczasowe prezydium Zarządu Regionu składało się z 6 osób. Dwie z nich to pracownicy UMK: Zbigniew Leszczyński i Grzegorz Drozdowski.
Po aresztowaniach w kwietniu 1982 r. w skład grupy kierowniczej faktycznie koordynującej prace podziemne weszli Grzegorz Drozdowski i Michał Wojtczak z UMK.
QW skład Regionalnej Komisji Wykonawczej utworzonej w 1983 r. wchodzili Jolanta Jażewska (studentka prawa), Michał Wojtczak i dr Maria Anna Karwowska z Wydziału
Nauk Ekonomicznych, która pod koniec lat osiemdziesiątych nawet stała na czele podziemnych władz Regionu. Nie sposób wymienić
wszystkich pracowników UMK, naukowców i studentów angażujących się w prace podziemia. Krzysztof Obremski, Marian Lisowiec i Michał Wojtczak wydawali
(druk i redagowanie) przez 4 lata z ogromną ofiarnością drugie pod względem rangi (po Toruńskim Informatorze Solidarności) pismo regionalne - "Kontrę". W druku "Tisa" uczestniczyli technik - chemik z UMK
Bogusław Andruchowicz i student Grzegorz Kot. Prof. Andrzej Kola przez pewien czas wykonywał błony negatywowe do offsetowego druku "Tisa".
U dr Romana Kiełpińskiego przez kilka lat funkcjonowała podziemna drukarnia. Oprócz wymienionych powyżej ciał związkowych w 1982 r. utworzono tzw.
Tajny Konwent Doradców Regionu. Było to ciało konsultacyjne, które obradowało raz w tygodniu w mieszkaniach prywatnych i ustalało pewne dyrektywy polityczne dla związku,
dyskutowało nad dokumentami i tekstami programowymi. W skład Konwentu w różnych okresach jego działalności (do 1989 r.) wchodzili: Antoni Stawikowski, Andrzej Tyc,
Ryszard Musielak, Stanisław Dembiński, Jarosław Zaremba, o. Władysław Wołoszyn SJ, Marian Kallas,
o. Iacek Pleskaczyński SJ, Jacek Karwowski, Włodzimierz Wincławski, Jacek Stankiewicz, Andrzej Kędzierski, być może także inne osoby8.
Najważniejszym przejawem działalności "Solidarności" podziemnej na UMK był kolportaż wydawnictw. Zimą i wiosną 1982 r. głównym koordynatorem
kolportażu gazetek podziemnych na UMK był adiunkt w Instytucie Biologii Roman Żytkowicz. Później funkcję
tą objął Jerzy Komocki. Sposób kolportażu na uczelni był skomplikowany i zmieniał się w poszczególnych okresach, stąd precyzyjne jego zrekonstruowanie nie jest
już dzisiaj możliwe. Dwa główne ośrodki kolportażu na UMK to Instytut Fizyki i Instytut Chemii. Najpierw cała "bibuła" trafiała do Instytutu Fizyki. Przenosił ją
pracownik techniczny z Instytutu - Lech Cacha. Przy jej rozprowadzaniu pracowali m. in. Jerzy Komocki, Jerzy Wieczorek. Dużą część "bibuły"
zabierała pracowniczka Instytutu Chemii Dorota Zawacka (obecnie: Zawacka-Wakarecy), czasem też prof. Jerzy Tomaszewski z tegoż Instytutu.
Do Zawackiej po gazetki przychodzili łącznicy z innych instututów położonych na Bielanach.
Z Instytutu Fizyki gazetki brali też łącznicy m. in. z Wydziału Humanistycznego (mgr Bogda Burdziej - asystent a polonistyki), Wydziału Sztuk Pięknych
(mgr Edmund Wadowski - starszy wykładowca z Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa), Instytutu Matematyki (dr Zbigniew Leszczyński)
a także ze szpitala na Bielanach. W następnych latach głównym ośrodkiem kolportażowym na uczelni, do którego ulotki przynoszono prosto
ze szkrzynki był Instytut Chemii. Dorota Zawacka wraz z inną pracowniczką Instytutu Chemii - dr Barbarą Dejewską sortowały "bibułę".
Następnie przychodzili po nią łącznicy z różnych Instytutów. Z Instytutu Biologii był to dr Michał Caputa, a następnie
mgr Barbara Grajpel, z Instytutu Matematyki - dr Zbigniew Leszczyński, dr Jan Kwiatkowski, dr Roman Kiełpiński.
W Bibliotece Głównej "bibułę" kolportowała bardzo ofiarnie mgr Wanda Perczak. Otrzymywała ją zazwyczaj od mgr Ireny Wróblewskiej z
Instytutu Chemii. Wróblewska przekazywała gazetki także swojemu mężowi - Witoldowi Wróblewskiemu, który rozprowadzał je na Wydziale Humanistycznym9.
Bardzo spektakularną formą działalności toruńskiej "Solidarności" były audycje "Radia Solidarność".
W ich przygotowanie i nadawanie włączało się wielu pracowników UMK. Program emitował nadajnik podczepiony do sześciu balonów
napełnionych wodorem., zrobionych z dętek od dużych piłek plażowych. Całość swobodnie szybowała w powietrzu. Był to pomysł
dwóch pracowników Instytutu Fizyki UMK: dr Andrzeja Jeśmanowicza i dr Jerzego Wieczorka.
Oni też wzieli udział w przygotowaniu przedsięwzięcia. Konstruktorem aparatury nadawczej był dr Andrzej Jeśmanowicz i Zygmunt Turło, astronom z PAN w Toruniu.
Cały sprzęt musiał być bardzo lekki, więc wszystkie jego elementy były maksymalnie zminiaturyzowane. Taśmę
magnetofonową odtwarzał magnetofon samochodowy, jednakże maksymalnie "odchudzony" ze wszystkich zbędnych elementów. Antena zrobiona była z folii miedzianej.
Sam nadajnik był wielkości pudełka do zapałek. Aparaturę należało w specjalny sposób ocieplićbowiem na dużej wysokości panują niskie
temperatury. Ważną częścią urządzenia był automat włączający nadajnik dopiero po 10 minutach od momentu startu, gdy balon był już na odpowiedniej wysokości.
W pierwszych balonach stosowano system wyrzucający kasetę po skończonej emisji. Potem z braku czasu na tworzenie tych dość wymyślnych konstrukcji, zaniechano tego10.
Organizatorem przedsięwzięcia był doc. Jan Hanasz. Przy "emisjach balonowych" pracowali też: prof. Jerzy Tomaszewski, jego żona
dr Lucyna Tomaszewska, Bogusław Makowski, Dorota Zawacka-Wakarecy z Instytutu Chemii (ładowanie sprężonego wodoru do małych butli gaśniczych),
Antoni Żubkowski (kierowca z UMK - woził ekipę nadawców i sprzęt razem z Jerzym Komockim), Edward Staszkiewicz, Mieczysław Haładyn i
Marian Jaśkowiec - "Maryś" (taksówkarze), Jerzy Kowalski (warsztaty w Instytucie Fizyki - pomoc techniczna), Bernard Witkowski (pracownik
Instytutu Fizyki bardzo ofiarnie pracujący przy technicznej stronie przedsięwzięcia), Kazimierz Rutkowski (frezer z warsztatów Instytutu Chemii - pomoc techniczna),
Zbigniew Wiczkowski z warsztatów Instytutu Chemii (pomoc techniczna), dr Eugeniusz Myśliński z Instytutu Chemii (opracował specjalne ocieplenie do
sprzętu nadającego), dr Anna Maria Karwowska i Maria Ziółkowska (w ich mieszkaniach nagrywano audycje), Michał Wojtczak, Roman Spandowski, Andrzej Kaczor,
Wiesław Cichoń (pisanie tekstów do audycji), doc. Andrzej Giziński (zagrał na pianinie melodię "Siekiera motyka..." do czołówki radia).
Lektorami były osoby z Warszawy. W tej roli wystąpiła też raz studentka z Poznania - koleżanka Anny Stawikowskiej. Balony wypuszczali:
Jan Hanasz, Grzegorz Drozdowski, Edward Staszkiewicz, Antoni Żubkowski, Jerzy Komocki, a sporadycznie także Leszek Zaleski11.
Pierwszą audycję zamierzano nadać 30 VIII 1982 r. ok. godziny 2200. Zawiadamiały o tym
specjalnie wydrukowane ulotki12, a także informacje zamieszczone w "Toruńskim Informatorze Solidarności"13 i "Jeszcze tym razem"14.
Niestety akcja nie udała się. Zbyt mocno napompowany balon wzniósł się, ale pękł na znacznej wysokości zanim rozpoczęła się audycja.
TIS nr 33 z 9 IX 1982 r. informował:
Zapowiadana na 30 VIII [1982 r.] audycja Radia Solidarność Toruń nie była emitowana ze względów bezpieczeństwa. Trwają przygotowania do
następnej próby. Termin podany zostanie w niezależnej prasie. Po ostatniej zapowiedzi zaobserwowano w dniu 27 VIII prace na maszcie w Trzeciewcu będące najprawdopodobniej
przygotowaniami do zagłuszania audycji oraz przejazd specjalnej jednostki wojsk łączności, która rankiem 31 VIII opuszczała Toruń.
Kolejne ogłoszenie dotyczące audycji radiowej pojawiło się w "TISie" nr 39 z 4 XI 1982 r.:
Uwaga mieszkańcy Torunia
W niedzielę 7 XI o godzinie 2100 zostanie podjęta próba nadania audycji radia Solidarność, na UKF. Jeśli audycja
nie zostanie nadana 7 XI, to próba zostanie powtórzona następnego dnia o tej samej porze. Życzymy dobrego odioru !.
Audycja została nadana 8 XI 1982 r. Była dobrze słyszalna w Toruniu oraz w Golubiu-Dobrzyniu, Grudziądzu, Inowrocławiu i Wąbrzeźnie przez około 7 minut15.
Jej ogólny czas trwania wynosił 19 minut. Audycję rozpoczynało ogólnopolskie hasło rozpoznawcze radiowych audycji "Solidarności" - wystukana na pianinie
melodia okupacyjnej piosenki Siekiera motyka... . Po chwili rozległ się głos: Tu "Radio Solidarność Toruń".
Witamy serdecznie wszystkich słuchaczy. Audycja zawierała najpierw informacje o funkcjonowaniu struktór podziemnych
"Solidarności" w Toruniu i o wydawanych toruńskich pismach podziemnych. Następnie odczytano wezwania TPZR do protestów w dniu
10 XI 1982 r. i uczczenia święta 11 Listopada. W komentarzach przypomniano przebieg protestów w dniach
1 i 3 V 1982 r. i omówiono akcje na cmentarzach w dniu 1 XI 1982 r. Sporo miejsca poświęcono więźniom politycznym i internowanym z Regionu Toruńskiego.
W osobnym komentarzu zajeto się polemiką z propagandową kampanią władz wymierzoną przeciwko "Solidarności". Omówiono też powstawanie
nowych związków zawodowych, zwrócono uwagę na ich nieautentyczny charakter. Audycja była ilustrowana piosenką
Jacka Kaczmarskiego - "Mury"16.
Druga audycja radiowa została zapowiedziana w Toruńskim Informatorze Solidarności wraz z dokładną instrukcją techniczną dotyczącą
odbioru17. Emisja nastąpiła 24 I 1983 r. o godz. 2100. Trwała 21 minut i była słyszalna na terenie całego Torunia. Usterka techniczna
obniżyła jednak jakość odbioru18. Audycja zawierała wzmiankowany już list TPZR do członków i sympatyków
"Solidarności" z 24 I 1983 r., a także wiadomości z regionu i z kraju. Na końcu przytoczono fragmenty przemówienia, które Lech Wałęsa chciał wygłosić
16 XII 1982 r. pod Pomnikiem Poległych Stoczniowców, ale uniemożliwiło mu to zatrzymanie przez SB. Wśród informacji regionalnych zwraca uwagę jedna, dotycząca pierwszej mszy za ojczyznę w kościele Matki Boskiej Zwycięskiej, która
odbyła się 16 XII 1982 r. W informacji podkreślono, że msze takie będą się odtąd odbywać regularnie co miesiąc.
Stały się one ważnym elementem cementującym opozycję miasta i regionu. Ilustracją muzyczną
audycji były znowu "Mury" Jacka Kaczmarskiego19.
Informacja o trzeciej audycji radiowej pojawiła się w Toruńskim Informatorze Solidarności nr 51 z 18 IV 1983 r.,
sama zaś audycja miała miejsce 26 IV 1983 r. o godzinie 2200. Trwała ona 14 minut i była dobrze słyszalna w Toruniu i okolicach.
Natomiast na częstotliwości na której była nadana poprzednia audycja, z nadajnika w Trzeciewcu puszczano w celu
zagłuszenia muzykę20. W trzeciej audycji odczytano odezwy TPZR z okazji świąt 1 i 3 maja, okolicznościowy felieton z okazji 1 maja.
Tradycyjnie podano najnowsze informacje z regionu. Ilustrację muzyczną stanowiła pieśń O cześć wam czerwoni magnaci21.
W tym dniu gościli w Toruniu z wykładami w kościele oo. jezuitów ks. Józef Życiński (późniejszy arcybiskup lubelski) i ks. Michał Heller.
Wieczorem brali udział w przyjęciu zorganizowanym w domu Bożeny i Józefa Szudych. W momencie nadawania
audycji wszyscy goście zgromadzili się przy radioodbiorniku22.
Czwartą audycję Radia Solidarność Toruń zapowiedział Toruński Informator Solidarności nr 64 z 23 VIII 1983 r. (wcześniej zapowiadano audycję
na 12 VI 1983 r., ale z powodu awarii nie odbyła się)23. Wydrukowano specjalne ulotki zapowiadające emisję. Dnia 28 VIII 1983 r. zatrzymano,
a dwa dni później aresztowano pracownika Instytutu Historii i Archiwistyki UMK Jana Wroniszewskiego. Rozklejał on po Toruniu (wraz z innymi pracownikami UMK:
Romanem Bäckerem i Jarosławem Wentą) owe ulotki po klatkach schodowych domów Torunia. Wroniszewskiego zwolniono 12 IX 1983 r., gdyż
prokuratura nie przedłużyła sankcji prokuratorskiej z powodu bardzo słabych dowodów. Zdecydowane interwencje w jego sprawie u płk. Marcinkowskiego
czynił też rektor UMK Jan Kopcewicz. Dodajmy, że Jarosława Wentę na krótko zatrzymano i przesłuchiwano24.
Emisja programu nastąpiła 29 VIII 1983 r. Trwała ok. 20 minut. Odczytano w niej dwie odezwy
Międzyzakładowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ "Solidarność" Regionu Toruńskiego, wzywające do akcji protestacyjnej w dniu
31 VIII 1983 r., a także apel do rolników w tej samej sprawie wydany przez Komitet Oporu Rolników "Solidarność". Dalszą
część audycji wypełniły komentarze dotyczące odwołania stanu wojennego, sposobu prowadzenia przez "Solidarność" dalszej walki
a także krótka audycja historyczna poświęcona strajkowi w "Towimorze" w sierpniu 1980 r. Wyemitowano też fragmenty homilii papieża Jana Pawła II
wygłoszone w Krakowie podczas pielgrzymki do Polski w czerwcu 1983 r.25 Niestety audycja była słyszalna tylko 2 minuty, gdyż
została szybko zagłuszona przez SB26.
Więcej audycji balonowych w Toruniu już nie nadano. W czasie emisji duże ilości wozów milicyjnych jeździło po Toruniu próbują namierzyć
miejsce nadawania. Funkcjonariusze sądzili bowiem, że audycje emitowane są z jakiegoś wysokiego obiektu.
Jako, że balon pod wpływem zmiennych podmuchów wiatru latał czasami w różnych kierunkach, "esbecy" i milicja mieli nie
lada orzech do zgryzienia.
Za działalność podziemną spora grupa pracownków UMK była represjonowana. W latach osiemdziesiątych z tych aresztowani
lub uwięzieni zostali: dr Grzegorz Drozdowski, dr Konrad Sienkiewicz, prof. Jan Kwiatkowski, prof. Andrzej Zybertowicz (wydawca podziemnego
pisma "Obecność"), mgr Zbigniew Wiczkowski (wydawca pisma "Polska Rzeczpospolita Solidarna")27.
Z kolei studenci utworzyli w styczniu 1982 r. podziemną struktórę NZS. Wydawała ona na powielaczu
pisma społeczno-kulturalne pt. "Jeszcze tym razem" (wraz z grupą pracowników z Wydziału Sztyk Pięknych - Bogusławem
Mansfeldem i jego córką Marią, Marcinem Kozarzewskim i Ireną Wiśniewską) rozpowszechniane kanałami podziemnej
"Solidarności" w Toruniu. Pismo miało 1000 egzemplarzy nakładu i objętość id 4 - 10 stron. Na uczelni rozkolportowano natomiast 2 numery
"Pisma Akademickiego". Grupa prowadziła także kolportaż wydawnictw książkowych i podziemnych gazetek "Solidarności", przywożonych z Warszawy.
Przywożeniem oraz kolportażem książek zajmowała się także inna grupa studentów kierowana najpierw przez Pawła Rzoskę, a później przez Andrzeja Wrońskiego.
Z Krakowa wydawnictwa niezależne dostarczała systematycznie Aleksandra Czerniak. Grupy studentów współpracowały także z podziemną
"Solidarnością" regionu toruńskiego. Za kolportaż ulotek na ulicach dla toruńskiej "Solidarności" wyroki 3 - 3.5 roku
więzienia dostali 4 studenci Wydziału nauk Ekonomicznych: Marianna Błaszczak (obecnie Samlik), Jacek Bonk, Grzegorz Jędryczka,
Krzysztof Łęgowski. Nieco wcześniej (pod koniec stycznia 1982 r.) aresztowano we Włocławku studenta historii - Mariusza Klimaszewskiego.
Został on skazany na 3.5 roku więzienia za sporządzanie i kolportaż ulotek. Po kilka miesięcy w więzieniu
za kolportaż książek lub ulotek spędzili także inni studenci toruńscy: Mirosław Dembiński, Krzysztof Gołębiowski, Andrzej Ryba, Paweł Kiszka,
Stanisław Zasada, Jolanta Jażewska, Maria Mansfeld (obecnie Kalas) i in.
Po wakacjach 1982 r. został utworzony oficjalny podziemny Tymczasowy Zarząd Uczelniany NZS. Wydano kilka ulotek
przede wszystkim zaś wznowiono wydawanie "Immunitetu" (3 numery)28.
Studenci Torunia na wezwanie podziemnego NZS i "Solidarności" brali udział w akcjach protestacyjnych, palili
wieczorami świeczki w oknach, malowali napisy na ścianach. Było to powodem zatrzymań i przeszukań. Do dramatycznych wydarzeń doszło w Toruniu w dniach
28 kwietnia - 3 maja 1982 r. Dnia 28 kwietnia studenci w domach akademickich w centrum miasta zaczęli spontanicznie skandować antyreżimowe hasła.
W ramach represji milicja dokonała przeszukań w akademikach. 1 maja 1982 r. duża grupa studentów wzięła, na wezwanie toruńskiej "Solidarności",
udział w "spacerze" po Bulwarze Filadelfijskim, który miał być protestem przeciwko stanowi wojennemu. Z Bulwaru manifestanci udali
się pod pomnik Mikołaja Kopernika, gdzie po pewnym czasie zostali rozproszeni przez milicję. W tym dniu zatrzymano i skazano na kary
kilkumiesięcznego aresztu lub grzywny (przed Kolegium do Spraw Wykroczeń) co najmniej kilkudziesięciu studentów. Jeszcze większe rozruchy
miały miejsce w dniu 3 maja 1982 r. Oddziały milicji najpierw otoczyły kościół św. Ducha przy Rynku Staromiejskim w którym odbywała się uroczysta msza,
a po mszy zaatakowały ludzi wychodzących z kościoła. Część studentów uwięzionych w kościele wyprowadzili rektor Stanisław Dembiński
z prorektorem Janem Kopcewiczem i dziekanem Wydziału Prawa Janem Łopuskim. Tego dnia zatrzymano co najmniej 37 studentów,
z których większość skazano na kary aresztu (do 3 miesięcy) lub grzywny. Także pracownicy: Konrad Sienkiewicz, Roman Żytkowicz, Marcin
Kozarzewski. Niektóre kary zostały później anulowane lub skrócone po odwołaniu się skazanych do sądów29.
Władze regionalne, jak również centralne władze partyjne i państwowe uważały UMK za siedlisko reakcji.
Dnia 24 V 1983 r. Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PZPR oceniło, że środowisko akademickie Torunia jest najbardziej ekstremistyczne w Polsce,
obok środowiska Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej w Krakowie30. Ocena ta, oparta zapewne na milicyjno - "esbeckich" raportach
(a inwigilacja wyższych uczelni i ich kadr była w Polsce szczególnie wnikliwa), zasługuje z pewnością na uwagę.
Lata 1987 - 1988 przyniosły pewną liberalizację w kraju. 10 I 1987 r. na zjeździe podziemnych organizacji NZS
z Wrocławia, Krakowa, Łodzi, Katowic, Radomia i Warszawy (nazwano go później II zjazdem NZS) utworzono Krajową Komisję Koordynacyjną.
Kilka miesięcy później - 26 IX 1987 r., dzięki kontaktom Marianny Błaszczak, dołączył do niej (na razie jako obserwator) przedstawiciel Torunia.
Radzimir Prus-Grobelski i Krzysztof Zaleski jeździli na posiedzenia zamiennie31.
Na przełomie 1987 i 1988 r. grupa studentów UMK zaczęła tworzyć bardziej rozbudowane struktury NZS na UMK.
W czasie trwania fali strajków w Polsce, dnia 9 V 1988 r. Komitet Założycielski NZS ogłosił na dzień następny strajk absencyjny oraz
zwołał wiec pod DS-5. W nocy 9/10 V rektor Jan Kopcewicz zaprosił (przez radio studenckie) działaczy NZS do DS-7 i tam zaproponował im odbycie
wiecu "legalnego" w auli UMK. Na zmianę decyzji było już jednak za późno32. W strajku absencyjnym w dniu 10 V 1988 r. wzięło udział 85% studentów, a więc pod DS-5 zgromadziło się ok. 700 osób33. Trzymano transparent Chcemy NZS34. Głos zabrali m. in. prorektor Jan Głuchowski, prodziekan Wydziału
Prawa i Administracji prof. Błażej Wierzbowski oraz przedstawiciele NZS: Maciej Romaniuk, Jarosław Garbowski,
Robert Erdmann, Ireneusz Grabowski35. Na wiecu przyjęto rezolucję solidaryzującą się ze strajkującymi w Hucie im. Lenina i Stoczni Gdańskiej,
podpisało ją (także w dniach wcześniejszych) 650 osób. Rezolucja została dostarczona przez Macieja Romaniuka do przedstawicieli strajkujących
stoczniowców w parafii św. Brygidy w Gdańsku. W liście skierowanym do rektora UMK wysunięto szereg postulatów ogólnospołecznych
oraz dotyczących środowiska akademickiego. Domagano się: wprowadzenia pluralizmu politycznego i związkowego, przeprowadzenia rzeczywistych reform
gospodarczych, zapewnienia autonomii wyższych uczelni, cofnięcia ustawy o szkolnictwie wyższym z 1985 r., przywrócenia możliwości
działania organizacji studenckich - w tym NZS, zwiększenia udziału przedstawicieli studentów w ciałach kolegialnych uczelni, zlikwidowanie
ramowych programów studiów narzuconych przez ministerstwo, swobodnego dostępu studentów do zbiorów bibliotecznych (poprzez likwidację tzw. prohibitów),
wolności prowadzenia badań naukowych, podwyższenia stypendiów studenckich, przywrócenia na uczelnie pracowników usuniętych z przyczyn
politycznych po 1985 r., wycofania świerzo złożonego w sejmie projektu o nadzwyczajnych pełnomocnictwach dla rządy PRL, likwidację
studenckich praktyk robotniczych36. Po wiecu zatrzymano na kilka godzin jednego z jego organizatorów - studenta Ireneusza Grabowskiego37.
Dnia 13 V 1988 r. ukazał się Komunikat Niezależnego Zrzeszenia Studentów UMK38.
W czerwcu natomiast wydano pierwszy numer Immunitetu, nowej edycji. W następnych latach wychodził on regularnie, w dobrej szacie graficznej. Nakład
pisma wynosił ok. 1000 egzemplarzy. W październiku 1988 r. NZS UMK liczył już ponad 500 członków39. Dnia 11 X 1988 r. odbył się w Auli UMK, z udziałem 900 osób, wiec na temat pluralizmu
organizacyjnego i samorządności, zorganizowany przez NZS UMK. Odrodzony NZS nie unikał przeprowadzania akcji na ulicach.
Transparenty NZS widniały podczas wiecu zorganizowanego pod kościołem Wniebowzięcia NMP przez KPN i NRS w dniu
11 XI 1988 r.40 Dużym echem odbił się zorganizowany 6 XII 1988 r. happening na Rynku Staromiejskim, na którym studenci (ok. 1000 osób)
wraz ze Świętym Mikołajem odsłonili pierwszy na świecie pomnik cenzora. W roli tego ostatniego wystąpił działacz NZS - Robert Erdmann.
Następnie organizatorzy za pomocą nożyc i pieczęci "OCENZUROWANO" cenzurowali wiele publikacji, książek, gazet i transparentów przyniesionych
przez użytkowników. Na cześć cenzury odśpiewano też specjalnie ułożoną na tę okazję piosenkę. Po imprezie SB
zatrzymało 2 studentów, wiele osób zostało wylegitymowanych41. Była to akcja nawiązująca do happeningów miejskich urządzanych we Wrocławiu
przez inicjatora Pomarańczowej Alternatywy - Waldemara Marię Fydrycha ("Majora")42. Pikieta protestacyjna
zorganizowana przez działaczy NZS i WiP odbyła się także 13 XII 1988 r., w rocznicę wprowadzenia stany wojennego.
Kilka osób zatrzymano, po interwencji rektora Kopcewicza zostały one zwolnione. Późniejsze miesiące NZS w dużej mierze poświęcił walce o rejestrację.
Odmowa rejestracji NZS w styczniu 1989 r. skłoniła studentów toruńskich do zorganizowania 19 I 1989 r. manifestacji na Rynku Staromiejskim,
kierowanej przez Jarosława Garbowskiego. Wezwano do niej specjalnie opublikowaną ulotkę43. W manifestacji brało udział
1500 osób. Na rynek nie dotarł Maciej Romaniuk, zatrzymany uprzednio przez milicję. Podczas manifestacji przemawiał Rafał
Maszkowski i doc. Tadeusz Jasudowicz. Próba opuszczenia Rynku przez zwartą kolumnę studentów została uniemożliwiona przez
blokady ZOMO. Wobec tego manifestacja została przez Jarosława Garbowskiego rozwiązana44. Szczytowym momentem walki
toruńskiego NZS o rejestrację był strajk w Collegium Maximum (Dwór Artusa) w dniach 29 V - 31 V 1989 r. NZS został zarejestrowany
dopiero 22 IX 1989 r. członkowie NZS bardzo aktywnie włączyli się w akcję propagandową "Solidarności". Rozdawali tysiące ulotek, rozklejali plakaty,
zbierali podpisy pod listami kandydackimi. Jedna z ekip studenckich, zbierających podpisy na Starym Rynku otrzymała od nieznajomego
bukiet 40 róż45. Warto dodać, że delegat NZS UMK brał udział w posiedzeniach toruńskiej RKK. Maciej Romaniuk i Jarosław Garbowski
zostali wydelegowani do Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym RKK "Solidarność" utworzonego 18 IV 198946.
Odradzała się także "Solidarność" uczelniana. Na UMK jawne zebrania Komisji Uczelnianej "Solidarności"
odbywały się już na jesieni 1988 r. Wybrały one prezydium z dr Jerzym Wieczorkiem na czele. Brał on jako przedstawiciel
uniwersytetu udział w zebraniu regionalnym 23 X 1988 r. Na spotkaniu związkowców z UMK w dniu 25 I 1989 r. Jerzy Wieczorek
przedstawił aktualny stan "Solidarności" na uczelni. Podkreślił, że aż 399 członków "Solidarności" podtrzymało chęć należenia do Związku,
a 65 osób wyraziło chęć zapisania się do "Solidarności". Jerzy Wieczorek zdał też sprawozdanie z III Ogólnopolskiego Spotkania
Uczelnianych Komisji Zakładowych "Solidarności" w Lublinie. Na zebraniu przeprowadzono także wybór delegata do RKK - został
nim Wojciech Daniel. Dnia 30 I 1989 r. Prezydium uczelnianej "Solidarności" spotkało się z rektorem Janem Kopcewiczem
i uzyskało od niego zgodę na organizowanie zebrań i dyskusji oraz wywieszanie informacji na tablicach47.
Ogromny był udział toruńskich naukowców i studentów w solidarnościowej kampanii wyborczej
do sejmu kontraktowego, po umowie okrągłostołowej. Kandydatami "Solidarności" do senatu byli zresztą dwa naukowcy toruńscy: prof. Stanisław
Dembiński i doc. Alicja Grześkowiak. Naukowcy z UMK wchodzili w skład wojewódzkiej i okręgowej oraz licznych obwodowych komisji wyborczych,
byli członkami toruńskiego Komitetu Obywatelskiego, prowadzili kampanię wyborczą, pisali teksty do odradzających się solidarnościowych gazetek.
Wielkie zwycięstwo "Solidarności" w wyborach okrągłostołowych zostało odebrane na uczelni z entuzjazmem.
1 Relacja Andrzeja Lewandowskiego, nagranie w posiadaniu Wojciecha Polaka; R. Bäcker, [Kalendarium],
Głos Uczelni [UMK], nr 14(5), 1980r., s. 57-60. Komunikat, podpisany przez Bogumiła Makowskiego,
Solidarność UMK. Biuletyn informacyjno - publicystyczny, nr 3, maj 1981, s. 44-45
2 Kalendarium (15 października 1980 - 31 maja 1981), Głos Uczelni [UMK], nr 15-16(1-2), 1981, s. 89-90.
3 Relacja Andrzeja Lewandowskiego, nagranie - własność Aliny Boniewicz; Kalendarium (15 października 1980 - 31 maja 1981), Głos
Uczelni [UMK], nr 15-16 (1-2), 1981, s. 88-115. Pełna lista władz "Solidarności" na UMK w: Solidarność UMK. Biuletyn informacyjno-publicystyczny,
nr 1, styczeń 1981, s. 3-4. Zob. też: Wyciąg z protokołu Uczelnianej Komisji Wyborczej przewodniczącego Komitetu Zakładowego oraz
delegatów na Walne Zebranie Regionu, Solidarność UMK. Biuletyn informacyjno-publicystyczny, nr 4, czerwiec 1981,
4 "Wykaz faktów, informacji, wypowiedzi, cytatów dotyczących działalności NSZZ "Solidarność" w okresie od stycznia
do lipca 1981r. w województwie toruńskim", Archiwum Państwowe w Toruniu, zespół KW PZPR, vol. 192 (opracowania i informacje, notatki sporządzone
dla potrzeb kierownictwa KW, dot. "Solidarności", stanu wojennego, 1980-1981).
5 Komunikat nr 1 Ogólnouczelnianego Komitetu Strajkowego, Toruń, 5 I 1981r., Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
(dlaej cyt.: A UMK), teczka: Współpraca z Międzyzakładowym Komitetem Założycielskim NSZZ "Solidarność". 1980-1992, R 72/13; Solidarność UMK.
Biuletyn informacyjno-publicystyczny, nr 3, Toruń, maj 1981 r., s. 40,41.
6 Relacja dr. Andrzeja Lewandowskiego, nagranie: AUMK, S - 3; relacja Stanisławy Piotrowskiej, nagranie AUMK, S - 9;
relacje profesorów: Jana Kopcewicza i Stanisława Dembińskiego (informacje ustne i nagranie AUMK: S - 6, S - 7, S - 11) oraz
dr Grzegorz Drozdowskiego; "Notatka służbowa" ppor. Stanisława Oczki z 16 III 1982r. na temat pobytu Grzegorza Drozdowskiego pod zakładem
"Elana" w dniu 13 XII 1981r., Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura Bydgoszcz (dalej cyt.: IPN BY), 85/499 (Akta Prokuratury Rejonowej
w Toruniu). Ulotka wydana na UMK pt. Do wszystkich Polaków w: Akta Komendy Wojewódzkiej MO w Toruniu, "Akta śledztwa w sprawie
ulotek w różnych miejscach na terenie Torunia", IPN BY 082/144, t.2.
7 W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy, s. 218-242
8 W. Polak, Czas ludzi niepokornych. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność" i inne ugrupowania
niezależne w Toruniu i Regionie Toruńskim (13 XII 1981 - 4 VI 1989), Toruń 2003, s. 129-149
9 Relacja Doroty Zawackiej-Wakarecy (ustna i nagranie: A UMK, S - 10); relacja Jerzego Wieczorka (ustna i nagranie A UMK, S - 3);, informacje Józefa Adamczyka
10 Informacje Jana Hanasza
11 Relacje: Jana Hanasza (nagranie AUMK, S-9); Jerzego Tomaszewskiego (ibidem, S-1); Jerzego Wieczorka (ibidem, S-3), Leszka
Zaleskiego (ibidem, S-4), Zygmunta Turły (ibidem, S-3), Doroty Zawackiej-Wakarecy (ibidem, S-10); Informacje Anny Stawikowskiej
12 Ulotka pt. Słuchajcie radia Solidarność!!!, Biblioteka Główna UMK, Oddział Gromadzenia i Opracowywania Zbiorów.
13 TIS, nr 32, 27 VIII 1982r.
14 Jeszcze tym razem, nr 5, sierpień 1982, Zbiory Marcina Orłowskiego
15 TIS, nr 40, 9 XII 1982r.; informacje Jana Hanasza
16 Kaseta magnetofonowa z nagraniem audycji "Radia Solidarność Toruń" z 8 XI 1982r.
17 TIS, nr 43, 12 I 1983r.
18 TIS, nr 44, 27 I 1983 r.
19 Kaseta magnetofonowa z nagraniem audycji "Radia Solidarność Toruń" z 24 I 1983 r., Archiwum Doroty Zawackiej-Wakarecy.
20 TIS, nr 53, 4 V 1983 r.
21 Kaseta magnetofonowa z nagraniem audycji "Radia Solidarność Toruń" z 26 IV 1983r. w Kolekcji Marcina Orłowskiego
22 Informacja Bożeny Szudy
23 TIS, nr 21/98, 3 VII 1984 r.
24 TIS, nr 67, 5 X 1983 r., relacja Jana Wroniszewskiego (informacja ustna i nagranie AUMK, S-10); relacja
Romana Bäckera (informacja ustna i nagranie: AUMK, S-10); Jarosława Wenty (nagranie: AUMK, S-10)
25 Kaseta magnetofonowa z nagraniem audycji "Radia Solidarność Toruń" z 29 VIII 1983 r. w Kolekcji Marcina Orłowskiego
26 TIS, nr 65, 13 IX 1983 r.
27 W. Polak, Czas ludzi niepokornych, s. 131, 161-162, 188-196, 247-249
28 W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy, s. 242-253, 305-307
29 Dokładny opis wypadków 1 i 3 V 1982r. znajduje się w: W.Polak. Dni protestu. Wydarzenia 1 i 3 maja 1982r. w Toruniu, Toruń 2004
30 Toruński Informator Solidarności (dalej cyt.: TIS), nr 58, 31 V 1983r.
31 J.w.; A. Anusz, Niezależne Zrzeszenie Studentów, s. 59-62
32 "Rokowania z rektorem", maszynopis, Archiwum Iwo Bohra.
33 Wg. Toruńskiego Informatora Solidarności, nr 7/207, 10 V 1988 r., uczestników było 300. Jest to z pewnością liczba zaniżona,
M. Romaniuk, Kalendarium NZS, maszynopis w posiadaniu autora
34 Kolekcja zdjęć Artura Wiśniewskiego
35 M. Romaniuk, op.cit.
36 TIS, nr 7/207, 10 V 1988r.; Komunikat Niezależnego Zrzeszenia Studentów UMK, Toruń, 13 V 1988 r., Archiwum Piotra Borka
37 Przegląd Pomorski, nr 14, V 1988 r.
38 Komunikat Niezależnego Zrzeszenia Studentów UMK. Toruń, 13 V 1988 r., Archiwum Piotra Borka
39 Immunitet, 3/1988, [listopad 1988 r.]
40 M. Romaniuk, op.cit.; P. Olstowski, Organizacja Studencka KPN na UMK w latach 1988-1990, maszynopis w posiadaniu autora;
Nazwa, nr 1, listopad 1988, Kolekcja Katarzyny i Wojciecha Polaków; informacje Wojciecha Polaka
41 M. Romaniuk op.cit.
42 Zob.: W. Fydrych. Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław - Warszawa 2001; tenże, Nie tylko sztuka i nie tylko alternatywa, "Kultura niezależna",
nr 49, marzec 1989 r.; Fydrych Waldemar Maria, "Encyklopedia Wrocławia", pod red. J. Harasimowicza, Wrocław 2000, s. 210; Pomarańczowa
Alternatywa, ibidem, s. 657-658; Mo. Rosiński, Dlaczego Major przegrał wybory, "Tygodnik Solidarność", nr 7 (44), 14 VII 1989 r.
43 Komunikat oraz Ośwaidczenie Tymczasowego Zarządu Uczelnianego NZS UMK, ulotka w Kolekcji Katarzyny i Wojciecja Polaków.
44 M. Romaniuk op.cit. Fragmenty przemówienia doc. Tadeusza Jasudowicza, Immunitet, nr 2(6), 1989 r.
45 Immunitet, nr 5 (9), 1989 r.
46 Ibidem.
47 TIS, nr 3/220, 6 II 1989 r.; 4/221, 26 II 1989 r.; informacje Jerzego Wieczorka.
NSZZ Solidarność Toruń - masz wpływ na kształtowanie przyszłości